Luririnakana YATICHAWIPANAKA Andes del sur ukana achunaka suma achuyasna alxawinaka

aymara

Perú suyuxa walja utjawinakaniwa; k’ara jach’a quta ukata uraqinakasa alaxankirikjamawa mayja mayja, clima ukanakasa wali khusanakawa kuna imana achunaka achuyañataki, uywanakatakisa ukhamarakiwa. Kamisawa mä khawkha phuqatani suyunakaxa utjki uraqpachana, Perú suyuxa ukanakaniwa, kunatï, akiri uraqinwa uñasiwatayna, ukhamarusa k’atampi achuyapxi wali ch’amanchiri achunaka, apharu achunaksa kikiparaki, ch’uqi achjama (Solanum sp.), tomate (Solanum lycopersicum), tunqu (Zea mays), apichu (Ipomea batata), wayk’a (Capsicum baccatum), ukatsa yaqha achunakampi. Yaquipa achunakasti anqäxa markanakaruwa apasiraki, jiwrjama (Chenopodium quinoa), tara (Caesalpinia spinosa) ukhamaraki maca (Lepidium meyenii). Akiri achunakaxa uñacht’ayañataki ukpirinakakiwa kawkirinakattï sumpacha achuqki aka uraqinakana ukanakakiwa, walja achunakarakiwa utjaski, ukpirinakasti janiwa sumpacha yapuchatakiti, sumpacha achuyatakarakisa.

Apharu ukhamaraki suma achunaka yapuchawinakaniskasinxa, jilpacha yapu yapuchirinakaxa ukatsa alaxtuqinakana utjasiri jaqinakaxa wali t’aqisitakiwa jakasipxi. CENAGRO (2012) ukana yatxatawipatxa 76% ukha yapu yapuchirinakawa Perú suypachana, yapu yapuchatata, uywa uywachatatxa janiwa qullqixa irtt’asiñjamakiti sasina sanipxäna.

Ayllunakana utjasirinaka nayraru sarantapxañapataki kawkiri achunaktï achuyapki ukanakata yaqha suma yänaka lurañawa wali wakisirispa. Ukhamatwa wali yapuchata achunakata suma uñjata, apharu achunakata lurt’ata manq’anaksa ukhamarakiwa. Uka lurt’awinpiwa yapu luriri chachanakasa warminakasa jani sinti t’aqisita jakasxapxaspa alaxtuqinakana. Akiri qillqt’awinwa uñt’ayapxamamawa maya nayrachi lurt’awi suma achunaka alxt’asiñataki, ukirinaksti Perú suyuna alaxtuqi ayllunakana ch’amanchasitayna, kunatsa khusaxa. ukhamaraki kunjamsa ukhamanaka lurapsna ukanaka

COMPARTIR

MÁS PUBLICACIONES

Praderas verdes

septiembre 2019

Conservación de la biodiversidad terrestre y acuática

octubre 2019

Luririnakana YATICHAWIPANAKA Suma p’itañanakampi ch’amañchasisna nayraru sartañataki